ПОСТМОДЕРНИЗМОТ ВО МАКЕДОНСКАТА ПРОЗА

Јасмина Мојсиева-Гушева

web | Литература в дискусия

Трудот се однесува на македонската проза во последната деценија на XX и почетокот на XXI век во која доминира концепцијата на постмодернизмот. Посебно е нагласено присуството на постмодернистичките тенденции како што се: падот на големите нарации, расчистувањето со историзмот (новиот историцизам) и распаѓањето на субјектот, поткрепени со соодветни примери. Исто така, посветено е големо внимание и на техниките на пишување, кои се применуваат во македонските постмодернистички дела, на жанровската мимикрија, интертекстуалната игра, автореференцијалноста, како и на омилената постмодернистичка тема (падот на логоцентризмот). Интересен е и фактот што во македонската постмодерна се уште не постои хипертекстуална проза создавана на Интернет.

Во последната деценија од дваесеттиот век, во македонската проза доминира концепцијата на постмодернизмот, која битно се разликува од нејзиниот претходник - модернизмот. Во оваа прилика нема да се осврнеме на концепциските разлики помеѓу двете формации, и на тоа дали постмодернизмот претставува само продолжение на модернизмот, туку директно потпирајќи се на основните контури на постмодернистичкото сфаќање согледани преку познатите теории на Лиотар, Дерида, Бодријар, Фуко, ќе преминеме на лоцирањето на неговото појавување во Македонија, а потоа и кон наведувањето на некои од карактеристичните пунктови што се среќаваат во македонската постмодернистичка проза.

Почетокот на една стилска формација секогаш е тешко прецизно да се определи. Најчесто тој се поврзува со теориската освестеност за исцрпеноста на старите и појавата на нови поетички доминанти во литературата. Нивната новост не се поврзува секогаш со иновантноста, туку со нивното наметнување како доминанти во одредено време. Адекватни примери за оваа конотација се фактите дека постмодерниот епистемиолошки сомнеж потекнува од Горгија, постмодернистичката постапка цитатност сфатена како колажност се среќава кај дадаистите, иронијата ја има и во романтизмот, карневализацијата во средниот век, конструктивизмот во класичната модерна, но сите тие се наметнуваат како доминанти во новата постмодернистична епоха. На самиот почеток, нивните пројави се ретки и срамежливи, па сепак, забележливи за острото око на верзираните проучувачи, кои умеат да ги препознаат првите знаци на новите појави. Таква вештина покажува македонскиот критичар Венко Андоновски кога при толкувањето на романот на Влада Урошевиќ Вкусот на праските во текстот „Постмодерни праски“ (Андоновски 1998: 34) забележува дека во романот отсуствува сижето, за сметка на поетското, кое се користи како средство со кое се укинува времето и се уништува дејствието, што ја промовира тенденцијата за колажирање. Истовремено романот е испреплетен со сложена мрежа од фокализации вовлекувајќи го за прв пат цитирачкиот субјект во текстот и со тоа ја разбива дотогашната модернистичка и реалистичка нарација. Тој го посочува овој роман како прв најавувач на постмодернизмот, а годината 1965 како иницијална за почетокот на постмодернизмот во Македонија. Во споредба со други балкански земји, постмодернизмот во Македонија се јавува релативно рано. Истата 1965 година, според теоретичарот Александар Јерков, се смета за иницијална и за српскиот постмодернизам кога се печатени првите романи со постмодернистичка ориентација: Градина пепел на Данило Киш, Време на чудото на Борислав Пекиќ и Мојата сестра Елида на Мирко Ковач. Хрватската теоретичарка Дубравка Ораиќ ја определува 1968 како гранична година помеѓу модернизмот и постмодернизмот. Во Словенија постмодернизмот се инаугурира околу 1977 година преку една преодна генерација, која според Барбара Чапиќ (за ова повеќе види кај Czapik 1996: 172-173 и кај Котеска 2002: 346) понудила своја изворна варијанта на постмодернизмот, истапувајќи и порано и пофронтално во однос на другите јужнословенски народи. Во Бугарија постмодернистите собрани околу Групата Синтеза се промовираат во 1989 година објавувајќи ја на бугарски и англиски јазик антологијата под наслов Ars Simulacri. Од наведеното може да се констатира дека времето на појавувањето на постмодернизмот кај сите овие народи се разликува во неколку десетици години што е незначителен период на временска дискрепанца во однос на разликите при појавувањето на другите стилски формации.

Секако дека има различни мислења за тоа од кога датира генезата на постмодернизмот во секоја од јужнословенските литератури поодделно. Што се однесува до македонската литература, која е предмет на денешен интерес, авторот на првата монографија за постмодернизмот Данило Коцевски (1989: 25) смета дека појавата на постмодернизмот во Македонија датира околу осумдесеттите години, со појавата на програмски текстови, асоцијации на постмодернистички уметници, водење полемики во јавните медиуми. Како прв програмски текст на постмодернизмот го наведува текстот На чекор до говорот, од 1980 година, чии потписници се тој самиот, Љупчо Димитровски и Милош Линдро. Тој го смета овој текст за релевантен поради цитирањето на статијата на Ролан Барт „Книжевност на исцрпеност“, и покрај тоа што тој се однесува на поезијата.

Во 1981-82 година се формираат повеќе асоцијации на уметници (за ова види во текстот на Прокопиев б.г.: 183) во кои членуваат, пред се, претставници на визуелните уметности како што се: УСТА музичкиот состав Уста на уста, стрип групите Туш лабораторија и Кикс-стрип кои биле постмодернистички ориентирани. Во тие години (1981) Александар Прокопиев во списанието Млад борец започнува со објавувањето на дневничка проза Антиупатства за лична употреба, која исто така има програмски карактер.

Уште една, пред се, книжевна постмодернистичка група се формира во 1984 година под наслов Петтиот круг. Неа ја сочинуваат генерациски блиските македонски прозаисти Александар Прокопиев, Димитрие Дурацовски, Јадранка Владова, Христо Петрески, Јордан Даниловски, Елизабета Шелева и други, кои своите први прозни остварувања ги објавуваат на страниците на Млад борец и првите збирки во библиотектата Алфа чиј издавач била Книжевната маладина на Македонија. Од 1985 година македонските постмодернисти остваруваа пробив и во другите југословенски центри печатејќи ги своите дела во повеќе реномирани списанија (Поља од Нови Сад, Овдје од Титоград, Даље од Сарајево, Књижевна реч од Београд, Око и Кворум од Загреб, Градина од Ниш), како и во антологијата Излазак из сенке (1989), чии приредувачи се Венко Андоновски и Недељко Радловиќ.

Значајно за развитокот на постмодернизмот во Македонија е да се спомене и полемиката која што во 1985-86 година се водела на страниците на Нова Македонија, Разгледи и Млад борец околу карактеристиките и слабостите на првите македонски постмодернистички уметнички остварувања. Во истата 1986 година, Александар Прокопиев и Христо Петрески го објавуваат програмски ориентираниот текст Без поза за новата проза.

Во 1989 година е објавена првата монографија за постмодернизмот, книгата на Данило Коцевски Поетиката на постмодернизмот, а во 1990 година светлото на денот ќе го здогледа и првата Антологија на македонскиот постмодернистички расказ во редакција на Саво Цветановски, во која ќе бидат застапени авторите: Митко Маџунков, Зоран Ковачевски, Васе Манчев, Ефтим Таковски, Крсте Чачански, Алдо Климан, Трајче Крстевски, Драги Михајловски, Димитрие Дурацовски, Александар Прокопиев, Јадранка Владова, Христо Петрески, Блаже Миневски, Венко Андоновски.

На крајот од деведесеттите години се бранат и првите магистерски и докторски тези посветени на постмодернизмот и одделните теориски постапки поврзани со него, кои ќе бидат објавени како книги. Ќе ги споменеме само: Од дијлогизмот до интертекстуалност на Елизабета Шелева (Магор, Скопје, 2000), Постмодернистички литературни студии на Јасна Котеска (Македонска книга, 2002), Обвинети за постмодернизам на Роберт Алаѓозовски (Магор, Скопје, 2003), Интертекстуалност во романот на Марија Ѓорѓиева (Три, Скопје, 2003), Хипертекстуални дијалози на Ангелина Бановиќ-Марковска“ (Магор, 2004), Игропис - есеи за книжевниот лудизам на Соња Стојменска-Елзесер (Магор, Скопје, 2004), “Во вителот на дереализацијата - дуплото дно на македонската драма на Наташа Аврамовска (Култура, Скопје, 2004) и др. Во нив детално се анализирани основните постулати на македонскиот космополитски ориентиран постмодернизам, посочувајќи ги преку книжевните дела со таква ориентација сите специфики карактеристични за постмодернизмот воопшто.

Пред сè, постмодернизмот се стреми кон проширување на границите на книжевноста преку промена на нејзиниот жанровски статус во однос на вообичаениот жанровски систем. Неретко, настанува мешање на жанровите или затскривање на еден жанр зад карактеристиките на друг, или ако сакате, наречете ја жанровска мимикрија или жанровска „изместеност“, која се коси со старите родово-жанровски конвенции. Па така, се создаваат меѓужанровски или наджанровски дела, кои по својата структура се хибриди насочени во различни правци. Меѓу првичните дела што експериментираат со жанрот се романите Рулет со седум бројки на Славко Јаневски, кој Алаѓозовски го определува како „лабав дијагезис кој фрагментарно испреплетува весник техника, интервју, театарска критика, есеизам, библизам, реклама, футурологија, коментари, дидаскалии, хорор-трилер“ (Алаѓозовски 2004: 13) и Дворскиот поет во апарат за летање на Влада Урошевиќ, хибрид на научна фантастика, авантуристички роман и готски роман. Како понов пример овде би го навела делото Разговор со Спиноза на Гоце Смилевски, кое е сочинето од двете жанровски структури на психолошки роман, кој ги користи и постапките на филозофскиот дискурс или, пак, примерот на дневничка проза Insomnia на Дурацовски, која некои книжевни теоретичари ја доживуваат и како роман.

Последното дело, всушност, се наоѓа надвор од препознатливите жанровски стереотипи бидејќи обединува разновидни литературни и вонлитературни структури. Конципирано е во форма на уметничко-јазичен конгломерат од дневнички размислувања, електронски писма, извадоци од рецензии, филмски и ликовни критики, односно голем број интертекстуални елементи со бескрајни можности за нивно интерферирање, прелевање, вкрстување. Интертекстуалноста на новата литература и ја наметнува, како што ќе рече Стојменска-Елзесер, „релациската категорија на меѓусебни проникнувања“, наспрема „затворената слика на традицијата во која сè е средено и подредено според извесни книжевно-историски конвенции“ (Стојменска-Елзесер б.г.: 175). Во таа текстуална игра логоцентричните поими како што се авторот и делото го губат своето востановено значење, заменувајќи го со моделот на отворен еруптивен приказ, кој иницира значенска разнообразност. Барт и Фуко наполно ја поткопуваат традиционалната идеја за авторството, минимизирајќи ја неговата улога или поигрувајќи се со неговиот идентитет. Авторот честопати се сведува на „гостин“ во текстот преку постапката на металeпсата како во расказот „Зрно“ на Крсте Чачански каде што реставраторот под една од фреските го открива токму својот насликан портрет, или пак среќаваме потрага по неидентификуваниот автор како во „Хемиска свадба“ на Димитрие Дурацовски. Идејата за „смртта на авторот“ е поврзана со процесот на интертекстуалноста, со допирите на различните текстови, кои можат да бидат во форма на цитат, алузија, превод, пародија итн. И на тој начин се доведува под сомнеж авторството разбивајќи ги референцијалната илузија и идејата за автономно и оригинално дело.

Интертекстуалноста или цитатноста се наметнува како препознатливо својство иманентно како за раниот постмодернизам (првите раскази на Прокопиев и Дурацовски), кои изобилуваат со видливи но и скриени цитати од маргинални или егзотични извори, така и за помладите автори (Андоновски) кај кои често среќаваме цитати од востановени вредности, како и лажни цитати, мистификации. Тоа е основно својство на постмодерната проза и знак за сериозни промени во раскажувањето, кога се брише границата меѓу различните дискурси. Со продирањето на научноста во раскажувањето се имплицира препознавање, одгатнување, толкување, споредување меѓу текстовите, односно се создава една специфична атмосфера на игривост.

Игривоста на постмодернизмот не се огледа само во креативното комбинирање на елементи од различно потекло во делото (книжевни и некнижевни), туку и во поигрувањето со сета книжевна традиција (народна, реалистичка, модернистичка). За таа цел се користат постапките на иронично кажување, пародијата, персифлажата, метафикционалноста, преку кои се детронизираат официјалните вредности. На таков начин се постигнува трансформација на реалистичките или модернистичките прозни модели, кои сега во новата форма се подготвени да ги поместат границите на апсолутното. Веќе не постојат непроменливи големини, заштитени вистини, статични структури. Напротив, во постмодернистичката проза сè е динамично и доведено под сомнеж. Преку постапката на истовремена деконструкција и реконструкција, многу стари текстови, испреплетено врамени во ткивото на постмодернистичкиот текст, функционираат како нови. Притоа логоцентричното мислење дека еден од нив е темелен, примарен или чист во однос на другите, кои се рамковни, изведени или деформирани, повторно се доведува под прашање. Ова најдобро се забележува во прозата на Ермис Лафазановски каде што се остварува интеграција на продуктивните елементи на народните прозни модели со оригиналните духовити иновациски компоненти, во еден нов текст, кој е во дослух со актуелните цивилизациски парадигми. Таквиот текст преплавен со искрена комика и детронизирачки карневализирани описи е максимално полифоничен, дисперзивен и отворен, но и креативно мимикричен.

Следејќи ја сопствената концепција на отворена поетика, во постмодернизмот се среќаваат и дела со автореференцијален и автопоетички карактер, чија затвореност и свртеност кон себе се толкуваат како конститутивна претпоставка за неговата отвореност во пристапот и кажувањето. Еклатантен пример за таква проза се Антиупатствата за лична употреба на Александар Прокопиев. Неговите прозни кажувања се преполни со метатекстуални елементи од типот на пишувањето за самото пишување или читање, откривањата на авторските согледби, интенции, ставови кон уметноста и воопшто кон животот, анализи на одредени значенски можности и начини на исчитување на сопствените концепциски поставки. Сите овие елементи се осмислени во контекстот на отклонот од стандардниот рационално-логичен дискурс и значење. Нивната функција се движи во насока на барање на уметничката постапка, која би ја изразила „логиката“ на ирационалното, во насока на Бодријаровите (2001: 35) хипотези за обратнопропорционалниот однос на информацијата и смислата.

Во постмодернизмот се детронизира апсолутното, се доведува под сомнеж реалноста, вистината, доминацијата на разумот. Напуштањето на логоцентризмот како систем преку кој се претставува универзумот е парадигматичен токму за прозата на Венко Андоновски, особено за неговите романи Азбука за непослушните и Папокот на светот. Во нив овој процес е евидентен не само во наративната структура туку и во тематизацијата на романите. Во нив се предочува претставата за несовршеноста, за расипаноста на јазикот и скепсата во неговата способност верно да го отслика светот. Ова е само почетно тврдење, кое понатаму ќе се развие во едно длабинско размислување за книжевното претставување на стварноста, за потрагата по вистината, паралелно со недовербата дека вистината е една. Имено, преку агонот на јунаците во романите се кристализира единствениот прифатлив начин да се зборува за односите помеѓу книжевноста и стварноста, а тоа значи за нив да се зборува како за „референцијална илузија“. Прашањето на референцата кај Андоновски се сведува на прашањето на интертекстуалноста застапена преку енциклопедиски записи за буквите, преку доградба на документите од апокрифната археологија, преку херменевтичка надградба на христијанската филозофија со сопствен аксиолошки систем. Во основа се покажува дека не постои едно утврдено референцијално значење на зборот, туку како што ќе каже Дерида (1976: 84), тој е само културолошки производ на разликите во трагите што укажуваат на различни истории и контексти за неговата употреба. Оттука, јазикот се претставува како инструмент на лагата, на самоизмамата. А неговата криза, неговата неспособност да ги искаже елементарните слики од животот проектирани преку падот на логоцентризмот е омилена тема на Андоновски. Неможноста да се раскажат приказните во својата основа се филозофски размисли за проблемот на релативноста и егзактноста, за многуобразноста и еднозначноста, за вистината и лагата. Сите овие проблеми се инкорпорирани и во некои други негови раскази од збирката Фрески и гротески. Тие, пак, токму поради својата отвореност и непрецизност се најсоодветни за објаснувањето на вистината и битието, моќта и културата, едното и мноштвото.

Овде неминовно се поставува прашањето - преку кои наративни постапки се постигнува сето тоа? И веднаш следува одговорот: напуштањето на цврстата семантичка дефинираност се постигнува со дифузната испрекината нарација и со внесувањето на естетски неиздиференциран вербален и визуелен материјал, кој е подложен на безброј комбинации, со деконструкциски постапки во однос на формата, субјектот, стилот, метанарацијата и хипертекстуалноста. Преку овие постапки, нарацијата на романот Азбука за непослушните се доближува до концептот на слободата, како нешто што се спротивставува на затворената статичност. На авторот му се овозможува слободно структурирање на текстот, а на читателот креативно спознавање и поврзување на материјата според сопствените согледби и интереси. Целиот текст, всушност, егзистира како збир од независни фрагменти, кои можат да се подредат и склопат во целината на различни начини. Доминираат игривоста и имагинацијата првенствено на авторот, но не помалку и на читателот, кој гради сопствена мрежа, која ќе функционира поразлично од онаа на авторот или на другиот читател, и тоа не само формално, туку и значенски. Со ваквата своја градба Азбука за непослушните заедно со Универзално одлепениот речник на македонски зборови на Пандал Вулкански можат да послужат како пример за хипертекстуално пишување на печатарско ниво. За жал, за вистинска поливалентно разиграна хипертекстуална литература создавана на Интернет во македонската литература се уште не може да се говори.

Игривоста во постмодернистичките дела, всушност, произведува хиперсемантика, која се толкува како изгубена смисла. Не станува збор само за потрага по изгубената или заборавената смисла, за модернистичкото пренесување на смислата и осознавање на светот. Она што се согледува низ овие текстови е со многу подлабоко значење и се однесува на расправата за тоа што претставува светот и колку видови светови постојат, како се изградени, по што се разликуваат, што се случува кога ќе се конфронтираат. Одговорот би гласел: современото толкување на светот и стварноста произлегува од сознанието коешто веќе не се јавува како пасивен одраз на едно битие, туку се гради врз основа на мноштво претстави изведени со помош на знакот и симболот, кои стојат во основата на науката и уметноста. Хипотезите на науката или фикциите на уметноста, од своја страна, се засновани врз бројни случајни метафори и токму затоа научникот или уметникот ќе бидат во можност да го осознаат светот онаков каков што ќе го создадат, во различни варијанти, во зависност од својот имагинативен дух. Осознавањето на нештата и знаењето, според тоа, се само плод на умножените творечки преработки.

Тие преработки се однесуваат и на историјата, која во постмодернизмот го губи своето дотогашно ортодоксно значење и смисла станувајќи голема збрка на претстави. Историјата и историското во услови на постмодернизам се сфатени во смисла на Карл Поперовите тврдења за неможноста за проверливоста на научните искази и целосното осознавање на светот. Всушност, не станува збор за отфрлање на историјата, туку само за промена на начинот на употреба на историскиот материјал. Тој и натаму обилно се користи во постмодернистичките дела, но не врз база на принципот на градење на генеалогија на колективниот дух, туку преку постапката ready made се користат различно темпорално поставени историски субјекти, понекогаш и анонимни.

Во поглед на употребата на историскиот материјал во македонското постмодернистичко писмо, според Јасна Котеска (2002: 346) разликуваме два модела на нов историцизам. Во едниот, фикцијата се развива преку очигледна травестија и иронизација на официјалната историја како во расказите на Андоновски и Лафазановски. Во вториот се среќаваме со стратегијата на официјализирање на неофицијалната историја преку употребата на маргиналните историски имиња и настани. Овој приод, кој е забележан во раната фаза на македонскиот постмодернизам, преку текстовите на Прокопиев и Дурацовски, сам по себе е диверзантски и затоа нема потреба од употреба на дополнителни средства за разобличување на легитимната историја. Но, не само легитимитетот на историјата, во постмодернизмот се ставаат под сомнеж и сите други вредности, кои потоа безмилосно се разобличуваат.

На крајот, во стилот на постмодернизмот, го оставам ова мое кусо излагање отворено, потенцирајќи ја единствено констатацијата: верувањето од просветителството дека зборот, говорот, разумот и умот господарат со светот во епохата на постмодернизмот се расклинкува, замаглува и се става под сомнеж. Ова замаглување условено од општата криза во науката е неминовно и дури можеме да речеме и продуктивно, бидејќи само преку кризи на претходните парадигми се отвора пат за еден развоен процес. Кризата на логоцентризмот, историцизмот, како што покажавме, не ја заобиколуваат ни македонската постмодернистичка книжевна продукција. Како и сите други кризи, во духот на толкувањето на Томас Кун, тие се потребни за досегнување и воспоставување нови духовни пост-когнитивни вредности кон кои се стреми нашата културна традиција.

БИБЛИОГРАФИJА

Алаѓозовски 2004: Алаѓозовски, Роберт. Македонската проза и третата фаза на постмодернизмот. // Книжевна академија (Скопје), бр. 4, 2004.

Андоновски 1998: Андоновски, Венко. Постмодерни праски. // Стожер (Скопје), бр. 23-24, 1998.

Бодријар 2001: Бодријар, Жан. Симулакруми и симулација. Скопје: Магор, 2001.

Дерида 1976: Derrida, Jacques. O Gramatologiji, Sarajevo: Veselin Masleša, 1976.

Котеска 2002: Котеска, Јасна. Постмодернистички литературни студии. Скопје: Македонска книга, 2002.

Коцевски 1989: Коцевски, Данило. Поетика на постмодернизмот. Скопје: Култура, 1989.

Прокопиев б.г.: Прокопиев, Александар. Градот и урбаното во новиот македонски расказ и влијанијата на современата светска проза. // Книжевен контекст (Институт за македонска литература), бр. 2.

Стојменска-Елзесер б.г.: Стојменска-Елзесер, Соња. Лудички постапки во современиот расказ. Ракопис.

Чапиќ 1996: Czapik, Barbara. The problem(s) of postmodernism in Croatian and Serbian Literature. // Postmodernism in Literature and Culture of Central and Estern Europe. Katowice, 1996.

© Јасмина Мојсиева-Гушева
=============================
© Електронно списание LiterNet, 01.08.2005, № 8 (69)